Tuesday, September 25, 2007
Нисэж буй навчис сарны туяаг...
Навчсаар бороо дусална
Надад уйтгар төрж
Нойр хулжина
Нисэж буй навчис сарны туяаг
Нимгэн нимгэнээр
Бие дээрээ түрхжээ
*****
Гадаа гудамжинд нам гvм
Бvгд унтжээ
Ганцаардсан би л шалбааг сэрээн
Зогсож байна
Гансарч, санаа алдахад минь
Гасалж зовлон хуваалцсан
Гєлєг минь чамд баярлалаа
ХЭЛ ХЭРХЭН ХУВЬСАН ӨӨРЧЛӨГДДӨГ ВЭ?
Цагаан уул цэцэг хээрийн салхинд сэмэрч одно
Чамайг гэх хайр минь цагийн эрхэнд бүдгэрч одно
Чанагш юм бүхэн улирч одно... Ж.Болд-Эрдэнэ
M. Saruul-Erdene (Indiana University)
Хөгжил хувьслын философи найргийн хэлээр байгаа нь энэ. Физикчид энерги шилжихийг, химичид урвал гарцаагүйг өгүүлэх нь Болд-Эрдэнэ найрагчийнхаас хол зөрөхгүй мэт. Мөнх юм гэж үгүй, үүдсэн болгон дуусна, бүтсэн бүхэн эвдэрнэ хэмээн Нагаржуна сургана. “Мөнх хөх тэнгэр” л гэнэ, озоны давхарга энэ янзаараа нимгэрээд цоороод байвал яваандаа хөх биш болох байлгүй.
Чанагш юм бүхэн улирч одох нь хүний хэлэнд ч мөн хамаатай. Амьд организм болгон байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдгийн адил хэл бас ямагт хөдөлгөөнд оршиж, үргэлж өөрчлөгдөж байдаг юм. Үргэлж хэрэглэж яваа бид харин үүнийг тэр болгон анзаараад байхгүй. Өглөө босоод тольдоход царай тань өчигдрийнхтэйгээ л адил харагддаг биз дээ. Өдөр болгоны царай адил атлаа арван жилийн өмнө хойнох ов ондоо байдагтай адил хэл алгуур боловч байнга хувьссаар байдаг. Хүний царайны арван жилийн хувьсал хэлэнд бол хэдэн зуун жилийнхтэй дүйнэ.
Хэлний хамгийн хөдөлгөөнтэй, эмзэг хэсэг бол үгийн сан. Ажигч нэг нь хэдэн жилийн өмнөхөөс өөр үг хэллэг хэрэглэдэг болсныг, бас зарим нэг үг хэллэг мартагдсаныг хэлж чадна. Ялангуяа этгээд үг хэллэг бол хувцасны моод шиг байнга солигдож байдаг. Ээс залуу, лайтай, шуналын микроб гэх мэт этгээд үгс бараг мартагджээ. “Бохь гашилах” гэдэг хэллэгийг одоогийн залуус бараг л ойлгохгүй болов уу? Сүү гашлахаас бохь гашилна гэж байх гэж үү? Байсан л юм даа. Бохийг чинь долоо хоног тасралтгүй зажлахаар сүүлдээ гашилчихдаг юм.
Үг ч яах вэ, мартагдаад бас шинээр бий болоод байдаг юм байж. Тэгвэл бохийг гашилтал нь зажилдаг байсан тэр үед а авиа илүү хойгуур хэлэгддэг ч юм уу, ирээдүй цагийг –жээ нөхцөлөөр илэрхийлдэг байсан биш болохоор авиазүй, хэлзүй хоёр ердөө өөрчлөгддөггүй юм биш үү? Мөнхийн юм байхгүй гэдэг философи үнэндээ хэлний бүх давхаргад хамаатай.
Монголын Нууц Товчоон дахь баримтаар жишээлэн хэлний хувьслын ерөнхий зургийг гаргахыг оролдъё.
1. Авиа аажуухан хувьсана
Нууц товчооны 74-р зүйлд Хөэлүн экийн көүд ... “жасагтан сэчэд болба” хэмээж. Өөрөөр хэлбэл хэдэн зуун жилийн өмнө Монголчууд ийн ярьдаг байж. Монгол хэлний эгшгээр хэлсэн олон үг өмнөө хөндийн Х авиатай байснаар Өүлүн эхийн нэр Хөэлүн байв. “Эх” нь “эк”, “хөвүүд” нь “көүд” байснаас харахад тэр үеийн “к” авиа зөөлөрч одоо “х “ болсон байна. Баруун Монголд одоо ч зөөлрөөгүй, хэвээр байгааг та мэднэ. “Жасагтан” нь “засагтан”, “сэчэд” нь “сэцэд” болсон хувьсал сонирхолтой. Халхын аялгуунд “ж” авиа “ж – з”, “ч” авиа “ч - ц” болон салаалж хөгжсөн бол Өвөр Монголд хэвээрээ буй. Буриадад бол “ч” нь “ц” болоод зогссонгүй, цаашид “с” болсон бөгөөд жинхэнэ “с” нь харин хөндий “х” болчихсон байгаа.
2. Хэлзүй вирустаж хувьсана.
Энэхүү өгүүллийг эхлэхэд иш татсан шүлэг цаашид үргэлжлэхдээ
Нарыг зүглэсэн усны модон хорхойг
Навчилж өөрчлөгдөхөд хүмүүс ой шугуй хэмээнэ... гэдэг. Алтай язгуурын хэлнүүдийн үгзүйг судалсан зарим судлаач Монгол, Түрэг, Манж хэлнүүд дэх тийн ялгалын нөхцөлүүдийг эрт цагт бүгд бие даасан үгс байсан гэж дүгнэдэг. Монгол хэлэнд хамгийн сүүлд үүссэн чиглэхийн тийн ялгалын руу/ рүү, луу/лүү нөхцөл л гэхэд “уруу” гэсэн үгнээс гаралтай нь энэ онолыг батлах энгийн жишээ. Тэгэхээр мөнөөх найргийг хэл шинжлэлд буулгавал
Угтаа бие даасан үгсийг
Утгаа алдан өөрчлөгдөхөд хүмүүс нөхцөл дагавар хэмээнэ гэж болох юм.
Ер нь хэлзүйг “вирустаж” хувьсдаг гэж хэлж болно. Англи хэлний эртний баримтуудыг үзвэл fox (үнэг) – ийн олон тоо нь foxas, харин tunge (tongue буюу хэл) – гийн олон тоо нь tungan, waeter (water буюу ус) бол ганц, олон тоот хэлбэр нь адил, boc (book буюу ном) –ын олон тоо нь bec байжээ. Гэтэл олон тоо үүсгэх –s залгавар хэлэнд вирус мэт тархаснаар өнөөгийн англи хэлэнд зөвхөн foxes төдийгүй tongues, waters, books (эртний хэлбэрээ хадгалсан бол book – ийн олон тоо нь beek байх ёстой) гэх мэт хэлбэрүүд бий болсон байна. Ингэж нэг хэлбэр нь дийлэхэд нөгөө нь дийлдэж үгүй болно. Монгол хэлний өгөхийн тийн ялгалын –д, -т нөхцөл вирус мэт тарж, оршихын тийн ялгалын –аа (танаа, хотноо гэх мэт үгийн) нөхцөлийг хэрэгцээнээс зайлуулж байна. –тай бас –лугаа - г түлхчихжээ.
Монголын Нууц Товчооны 17-р зүйлд “Алан гоа эрэ үгэүй бөэд гурбан көүд төрэүлби” гэж гардаг. Өдгөөчилбөл “Алан гоо нөхөргүй атлаа гурван хөвүүн төрүүлэв” болно. Хэрхэн төрүүлснийг нь сонирхохоо болиод хэлзүй нь яаж өөрчлөгдсөнийг ажиглая. Үгүй гэдэг үг үгэүй гэсэн хэлбэртэй байгаа нь хүйсээр зохицож байгаа хэрэг. Алун гоогийн тухайд хэрэглэсэн учраас эм хүйсийн ганц тоот хэлбэрийг сонгож. 195-р зүйлд “би .. дэү нэр үгэү” гэж гардаг нь эр хүйсийн ганц тоо, 51-р зүйлд “Хадаан, Төдөэн хояр ураг үгэүн бүлээ” хэмээдэг нь даруй олон тоот хэлбэр мөн. Үүнээс гадна өнгөрсөн цагт “төрэүлби” буюу -би нөхцөлийг хэрэглэсэн нь эм хүйсийн ганц тоо, эр хүйсэнд бол “Добун мэргэн үгэү болба” хэмээн –ба нөхцөл хэрэглэдэг байжээ. Өөрөөр хэлбэл Монгол хэл өнөөгийн орос хэл шиг үйл үг нь (читал, читала, читали) тоо, хүйсээр зохицдог байж. Түүгээр ч барахгүй “гурбан көүд” хэмээн тодотгуулагч нь олон бол тодотгогч нь бас олон тоонд байдаг байсан нь одоогийн англи хэлнээ three books хэмээдэгтэй яг адил байжээ.
3. Андуураад байвал хувьсаад байна
Монголд их олон спорт дотоодын зохион байгуулалтад орж, бүлгэм үүсгэн, тэрхүү бүлгэмийн багууд хоорондоо өрсөлдөн аваргаа тодруулах болсон билээ. Ийм бүлгэмийг юу гэдгийг та мэдэх үү? Гадаадын спортыг сонирхогч хэн бүр “лига” буюу league гэсэн үг гэж мэднэ. Ингээд манайхан ч өөрийн лигатай болов. Лига гэдгийг монголчууд харин лийг хэмээн дууна. Лигийн аварга, лигийн шилдэг тоглогч гэх мэт үгс хэн бүхний чихэнд дасал болж эхэллээ. Гэтэл нэг удаа хамт ажилладаг багш маань надаас “Волейболын лий юу болж байна?” хэмээн асууж байна. Лийгийн гэдэг үгийг дүүгийн, хүүгийн гэх мэт үгстэй адилтган бодож, үндсийг нь ялган авахдаа лий гэж боджээ. Үүнээс хойш ялангуяа Монгол эмэгтэйчүүдийн ихэнх нь лийгийн тэмцээнийг лий гээчийн тэмцээн гэж ойлгож явдгийг анзаарч билээ.
Лий гэж шинэ үг Монгол хэлэнд бараг үүсэхгүй байх л даа, гэхдээ хэлний түүхэнд яг ингэж буруу задалснаас болж шинэ үг хэллэг үүссэн түүх түгээмэл. Англи хэлний nickname – хочилсон нэр гэсэн үгийг одоо бүгд nick + name хэмээн задлан ойлгох бөгөөд үүнээс үндэслэн nick буюу “хоч” гэсэн үг бий болгожээ. Гэтэл энэ үг нь эртний англи хэлэнд ekename байсан агаад eke нь “бас”, “мөн” гэсэн утгатай үг байв. “Бас нэгэн нэр” нь хоч байсан хэрэг. Англи хэлний дүрэм ёсоор энэ үг эгшгээр эхэлсэн тул an ekename гэж ялгац гишүүнтэй хэрэглэгдсээр яваандаа an ялгацын n гийгүүлэгч арынхаа үгний эхлэл мэт болж, a nickname болсон байна. Андуураад байна, андуураад байна...
4. Үгийн утга шилжиж хувьсана
Өэлүн үжин Есүхэйд булаагдаад явж байхдаа эр нөхөр Чилэдүдээ ихэд санаа зовон
Ах минү Чилэдү
Хий өөд хөхлөөн хийсэгсээр
Хээр газар хээлээн өлсөгсөөр бүлээ ... (Монголын Нууц Товчоо, 56-р зүйл) хэмээн гашуудан өгүүлдэг.
Эр нөхрөө ах гэж хэлснээс гадна хий гэсэн үг одоогийн “салхи”, хөхөл нь “гэзэг”, хээл нь “гэдэс” гэсэн утгаар тус тус орсон байна. Хий, хээл хоёр одоо ямар утгатай болсныг та мэднэ. Үгийн утга ингэж шилжин хувьсдаг аж. Тонилох гэхээр одоо бол “талийх”, “үгүй болох” гэсэн утга л толгойд бууна. “Тарпо чэнпо” буюу “Ихэд тонилгогч” гэсэн судрын нэрийг хараад зарим нэг нь хараалын ном байна гэж бодож мэдэх. Энэ судрын англи орчуулга нь “Great Liberation” бөгөөд ийн орчуулахын учир нь “тонилгох” гэдэг нь угтаа сансрын хүлээснээс ангижруулах буюу “чөлөөлөх” гэсэн утгатай үг юм.
Энэ ертөнцийн бүхий л юм үзэгдэл, түүний дотор хэл ийнхүү байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдаг ажээ.
Алган дээрээс минь элс гоожих шигАлгуурхан өдөр хоног улирч байна
Аниргүйн дунд хад чулуу элэгдэж
Аяархнаар гол ус эргээ долоож байна ... (Очирбатын Дашбалбар)
dayarmongol.com
Гарьд Сvхбатыг дурсч, Болд-Эрдэнээ vгvйлсэн учрал
Умар, єрнє зvг салан одовч
Удаахь жилийн эсэргэн урийн цагаар
Ус нутаг минь чамдаа эргэн эргэн ирнээ”…
Монголын мєнгєн vеийн яруу найргийн сод тєлєєлєгч, намуун уянгын гунигт дуучин Жамъянгийн Болд-Эрдэнийн ийм шvлгийн мєрvvд сэтгэлд vлджээ. Гучин гуравхан насандаа ертєнцийн мєнх бусыг vзvvлсэн билгvvн найрагчийн “Нэг ангийнхан” шvлэгт ангийн анд Цахиур Тємєр овогт С.Баасанжав аялгуу зохиосныг найз нар нь цуглах бvртээ сvлд дуу болгон дуулдаг болж.
“Нэгэн ангийн хvvхдvvд бид нар
Дєчин нэгvvлээ байлаа
Нэгэн нуурын шувууд шиг
Дэгэн дэрвэж явлаа
Vvрийн гэгээтэй уралдаад
Єргєє танхимдаа цугладаг байлаа
Багшийн заасан эрдмээр
Балчир ухаанаа гийгvvлдэг байлаа
Бvл халуун амиараа
Эргээд бид нар цугларна даа
Бvлээн гараа атгалцаад
Инээж баясаад уулзалданаа”
Гэнэн цагаахан сэтгэлийн дууллаар жигvvрлэсэн охид, хєвгvvдээс 25 жилийн хойно 25 нь л ирэх юм гэж хэн санах билээ дээ. Сvх жанжны талбай дээр уулзаж буй эдгээр “сурагчид” бол Налайх дvvргийн Алтан гадас одонт 10 жилийн нэгдvгээр сургуулийг 1982 онд дvvргэсэн Ж.Сэвжээ багштай 10б ангийнхан. Ангийн дарга Д.Єлзийтогтох ирсэн хvvхэд бvхний хvзvvнд єнгєрєгч зууны наяад оны сурагчдын бэлгэдэл гал улаан бvчийг хvндэтгэлтэйгээр зvvж єгєхийн зэрэгцээ улаахан цэцэг гардуулах ажээ. Олон жил ингэж уулзаагvй тэдний харц, царай тєрхєд гайхсан, баярласан, гуниглангуй олон єнгє аяс тодорно. Зарим нь тэврэлдээд vнсэлдэнэ, зарим нь бишvvрхсэн янзтай биесээ ажиглан зогсоно. Эдний ангиас багш, эмч, эдийн засагч, уурхайчин, цэргийн дарга, эмийн санч, мотор ороогч, СЄХ-ны дарга гээд янз бvрийн ажил, мэргэжилтнvvд тєрєн гарчээ. Тэдний ярианаас анзаарахад 14 хєвгvvн нь спортын зэрэг цолтой ийм спортлог анги Налайхад нэг хэсэгтээ байгаагvй юм байх. Бас vймvvлдгээрээ сургуульдаа номер нэг гээд бод доо. Ж.Болд-Эрдэнэ зургаан настай сургуульд орсон болохоор ангийнхнаасаа хоёр ч насаар дvv, “Боожгой” хочтой хvv байж. Наймдугаар ангид байхдаа улсын баатруудын хєргийг зурж vзэсгэлэн гаргасан нь уран зураач болох гараа нь байсан юм билээ гэж тvvнийг ангийнхан нь дурсч байна. Ангийн бас нэг алдартан нь Монгол Улсын гавьяат тамирчин, улсын гарьд том П.Сvхбат юм. Унасан ч, давсан ч инээж л явдаг тvмний хайртай бєх маань эдvгээ АНУ-ын Денвер хотноо амьдарч буй юм билээ. Уулзалтад ирж амжаагvйдээ хvлцэл єчиж, утсаар ярьж байна, мань эр. Саяхан зээгийн зулай vнэрлэж євєє болжээ. Ангийн эвлэлийн vvрийн дарга нь Жаарга хэмээх С.Гэрэл, аж ахуйн салааны даргаар Ч.Билэгт нар ажиллаж байсан аж. Анхны хайрын болзоонд догдлон хєтлєлцєж явсан гэнэхэн хосуудаас Я.Бадрах, Ж.Батцэнд хоёр, Т.Алтангадас, Д.Єлзийтогтох нар л тоонот гэрт толгой холбож, айлын голомт бадраажээ. Я.Бадрах нь Онцгой байдлын ерєнхий газрын гадаад харилцааны хэлтсийн дарга, тэргvvн ахмад болжээ. Хєвгvvдээ биеийн тамирын талбайд єнжиж байна гэж охид нь багшдаа алтан хошуу єргєхєд нєгєєдvvл нь ч бас охидынхоо дээс тоглохыг нууцаар тагнаж илчилж байснаа яриад инээлдэх эд нар яг л хvvхдээрээ. “Гэгээрэл” тєвийн захирал, ардын боловсролын тэргvvний ажилтан Гэрэл, ангийнхан нь Баяртай гэх Тунгалаг гээд сайн багш нар эндээс тєрж. Мєнєєхєн ам тvргэнтэй Баяртай “Би ангийнхаа согоо нь байсан. Худлаа гэвэл намайг манай ангийн хєвгvvд тормолзсон алаг нvдтэй, сормолзсон урт сормуустай гээд магтдаг байсан юм чинь” гэж тэрvvхэндээ гайхуулахад эрчvvд тийм шvv гэж хvлээн зєвшєєрч байна. “Алдар” нийгэмлэгийн тамирчин Мєнхбат тавдугаар ангид байхдаа Налайхад байсан Зєвлєлтийн цэргийн ангийн танкнууд гvвээ даван гарч ирэхийг ангийнхаа цонхоор хараад “Хятадын танк ороод ирлээ” гэж хашгираад багш, сурагчдыг тvргэн авахуулсан удаатай. Бас нэгэнтээ, ангийнхан нь Чээгий гэж дуудах Чимэдцэрэн тємєр зам дээр мод тавьж, олон улсын суудлын галт тэрэг саатуулсан “хэргээр” тухайн vедээ аав, ээжээ 10 мянган тєгрєгєєр торгуулсан зэмтэй. Энэ нь санаатай “хорлон сvйтгэх ажиллагаа” ч биш ердєє л уулнаас тvлээний мод ойртуулж яваад галт тэрэг ирэнгvvт зам дээр орхиод гvйчихсэн хvvхдийн л гэнэн явдал аж. “Хэлмэгдсэн омгийнхон” гэдэг киног наяад оны хvvхдvvд их vзнэ. Тэр киноны Чингачукаар єєрийгєє овоглосон Ганбаагаа охид нь их цаашлуулж байна. Мань эр охидоо vнсэх хообийтой байсан нь єнєєдєр “эхнэрт чинь хэлнээ, чамайг” гэсэн даажигналын бай болсон гэлтэй. Инээд хєєр ийн vргэлжлэхийн зэрэгцээ бахархмаар ч юм шиг, гунигтай ч юм шиг дурсамж бас хєвєрсєєр. Арав тєгссєн 41-ээс таван ч хvн ангийнхныхаа ирцийг бvрдvvлэхээргvй холын хол оджээ. 1990 онд Налайхын уурхайд болсон томоохон ослыг монгол тvмэн мартаагvй байгаа. 29 хvний алтан амийг авч одсон энэ эмгэнэлт явдлын vеэр Налайхын аврах ангид ажиллаж байсан эдний ангийн хvv Г.Алтангэрэл хоёр ч хvний амь авраад єєрєє бурхны оронд одсон байна. Ийм сvvн сэтгэлтний ард vлдэгсэд нь, амьдын хорвоод бахархан дурсахаас ч аргагvй юм. Талийгаачийн ээж Цэндсvрэн гуай автобус баазын жолооч байсан учир хvvгийнхээ ангийнхныг амралтын єдрvvдээр салхилуулж зугаалуулдаг байсныг ч нєхєд нь хэрхэн мартах билээ. Ирээдvйн улсын гарьд найздаа “нухуулж” бэлтгэлийг нь хангадаг байсан З.Кавал гэж шавилхан биетэй уурхайчин эр байна. Чєлєєт бєхийн 57 кг-ийн жинд уурхайн хоёр гурван ч удаагийн аварга болж байсан тэрбээр “Манай Сvхээ улсдаа битгий хэл тив, дэлхий, олимпод алдартай бєх дєє” гэж бяцхан хєєрєлхєєд авав. П.Сvхбат аравдугаар ангид байхдаа єсвєрийн бєхчvvдийн барилдаанд євдєг шороодолгvй хорин хэд даван “тулгат” цол авч ангийнхантайгаа баяраа хуваалцаж явж. “Сvхээтэйгээ арван жил нэг ангид сурч, арван жил нэг гудмаар алхаж явлаа даа” гэж хvvхэд насны галт тэрэгний тийз мєрєєдєх хижээл хоёр андыг нь Т.Батчулуун, Б.Баярсайхан гэнэ. Риза гэж казах охин байсан эдvгээ АНУ-д амьдарч байгаа. Монголд маш ховор мэргэжилтэй нэгэн ч эдний ангид бий. Т.Алтангадас Киргизийн Фрунзе хотын Нисэх хvчний дунд сургуулийн онгоцны хар хайрцагны мэргэжилтнээр тєгсчээ. Биеийн тамирын дээд сургууль тєгсєєд 29 дvгээр тусгай сургуульд багшилсан Баатарсvрэн, хvнсний технологич болоод Багануур хотод анхны илгээлт аван очиж талхчнаар ажилласан Цэцгээ гээд ийм л эгэл жирийн иргэдээс эх орон минь эхэлдэг биз ээ. Ангийнхныхаа гэрэл зургийг тайлбарлах П.Энхтуяа, яруу найрагчтай Ленинградад хамт сурч байсан Є.Энх-Амгалан нарын хєтєлсєн жимээр тэртээх наян хоёр оны 10б ангийнхантай уулзахад амьдралын жамаар хэдийнэ аав ээж, эмээ євєє болсон ч нэг нэгэндээ vргэлж хvvхдээрээ санагдах гэгээн дурсамж нь гэрэлтсээр байсан билээ.
Daily News:Л.Батцэнгэл
Өчигдрийн жаргал өнөө алдаа бодогдож
Өвгөн ууланд нялх цэцэгс ургаж байвч
Өөрөөс минь юм бүхэн холдож байна
Гэгээн өдрийн наран хүртэл бүдгэрч байна
Гэнэн насны найз нөхөд минь холдож байна
Олон, олон бодол минь сульдаж байна
Охидын инээд зээрийн янзага шиг үргэж байна
Надаас юм бүхэн холдож байна
Намрын тогоруудын гунигт дуу сэтгэлд хоногшоод
Гундаж гунихарсан тавилан бүр ойртоод
Гучин нас гэдэг холын хол санагдаад байна
Аанай л дотны бүгддээ хоргодлоо гэвч
Амьдрал миний тавилангаар дэнчин тавиад
Алсын алсад сэм сэмхэн үдэж байгаа нь
Аймшиг бус учирлал мэт санагдаж байна аа
1992.10.16
Би уйтгар гунигаа Янжуур болгон ороогоод...
Янжуур болгон ороож
Гонсгор сэтгэлээрээ асаана
Дараа нь гашуун уруул минь шуналтай сорно
Пандора хайрцаг хөмрөн унахад
Бүх зовлон ба гансарсан сэтгэл минь асгарлаа
Хөх өнгө тэнгэрийн элч болон
Хязгааргүй огторгуйн хаяа руу ниснэ
Бүх л шаналал холдон одсон мэт
Надад санагдлаа
Гэвч сааралтсан уушиг
Чөлөөтэй амьсгалж чадсангүй
Энэ зовлон зуун настай модны үндэс шиг
Хүчилтөрөгчийн уутны амыг баглана
Гэсэн ч
Пандора хайрцагнаас
Бяцхан дэлбээ
Чимээгүй соёолоход
Өмөнтэй уушигны өвдөлт
Түрхэн зуур намдана
Нэг л өдөр
Түүний ногоорон дэлгэрэхийг
Магадгүй би хүлээнэ
Баяртай гэж би яахин хэлж чадна...
Би хэзээ ч, бүр хэзээ ч хэлэхгүй
Элгэн хайртай бүхнээсээ саллаа гэвч
Энэ үггүйгээр л би явна
Намрын тал шаргал өвсөөр халиурч
Навч цэцэг гандан гундан унасаар
Эргэцүүлэн бодох бодлоос минь хурднаар
Эргэж ирэхгүйгээр аяархан буцаж байна
Үүргэлсэн юм шиг бүхий орчин дүнсгэр
Үдшийн гэгээ ч цаанаа л нэг нуумгай
Уйлж явааг минь бусдаас нуух гэв үү
Усан бороо л хаа нэг дусагнах юм даа
Монголын намар...Үгээрч хэлэмгүй
Морьдын явдал ч зөөлөрч гишгэнэ
Үлгэрийн төгсгөл шиг жаргалтайн дэлгэр байхад
Үдэш болтол би юуг хүлээн санааширна...
Баяртай гэж би яахин хэлж чадна
Би хэзээ ч, бүр хэзээ ч хэлэхгүй
Элгэн хайртай бүхнээсээ саллаа гэвч
Энэ үггүйгээр л би явна
- 1987 -
Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай...
Олон олон жилийн хойно эргэж ирэх гэж
Огт өөр дүрсээр дамжин дамжсаар
Одоогийн энэ төрхөндөө эргэж төрдөг юм
Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай
Жирийн бус учрал гэж орчлонд байдаггүй
Жил сар амьдрал туршаа танилгүй өнгөрөвч
Өвс ногоо болон зэрэгцэж ургахын цагтаа
Өвлийн цасан дор бие биесээ дэрлэдэг юм
Жирийн бус учрал гэж орчлонд байдаггүй
Сар одод мянга мянган жил ажигладаг юм
Сац тэнд цацардаггүй гэгээ, харагддагүй одод байдаг
Хөшөө чулуу, ургаа модод, хүмүүн явдал аль аль нь
Хөх тэнгэрийн дор өөрө өөрийн хугацаатай байдаг
Сар одод мянга мянган жил ажигладаг юм
Нэгэн үүрний шоргоолж хүртэл өөрсдийн гарагтай байдаг
Нэлмэгэр хөх хөвчийг тэдэнд өвс ногоо орлодог
Оройд нь хүрч чадсан хар ногоон халгай
Орчлонгийн оргил болж тэдэнд санагддаг
Нэгэн үүрний шоргоолж хүртэл өөрсдийн гарагтай байдаг
Уулын шоргоолж, модны шоргоолж харь гарагийнхан нь байдаг
Учрал тэдний хувьд бас л сураг таавар байдаг
Давтамжийн түм түмэн хувирал хумхын тоосноос
Далай их дэлхий хүртэл хэн нэгний хэвлий юм шүү
Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай (1989)
Хорвоод би яах гэж ирлээ дээ...
Хоосорсон тєгєлд минь ямар шувууд сууж
Шидэт лимбээр хэн тэднийг бvжиглvvлж
Сэтгэл зvрхэнд минь хэн тахил єргєх юм
Омогт эзлэгдсэн миний арчаагvй эдлэнд
Орой vдшээр хаа нэгхэн хvмvvс ирэхдээ
Хамгийн сvvлчийн, бvр єєртєє зохиосон vнэнээр
Хар цайнд бvр шавхаж хийсэн халбагахан чихрээр
Энгvй их хvндэтгэл болгон надад ёсорхоод
Эцэс тєгсгєлгvйд аяархан уусан одно
Энд би яах гэж ирлээ дээ
Итгэлийн зулаа жаахан хєдєлгєвєл бєхєєчих гээд
Эзгvйрсэн тєгєлдєє ганц биеэр тарчлах
Эрлэгийн зарлигаар юунд намайг шийитгэв ээ
Энд би яах гэж ирлээ дээ
Чинагш юм бүхэн улирч одно...
Цавцайх үүлс морин харгуйгаар зуларч одно
Цагаан уул цэцэг хээрийн салхинд сэмэрч одно
Чинагш юм бүхэн улирч одно
Нарыг зүглэсэн түм түмэн усны модон хорхой
Навчилж өөрчлөгдөхөд хүмүүс ой шугуй гэж нэрлэнэ
Намрын царманд зогсох марал бугын нүдэнд
Магадгүй ямархан гунигаар нулимс цийлэлзэнэ
Ирэх өдөр хоногууд өнгөрч одно
Ижий минь талын хаяа руу алсарч одно
Эцэг минь зоримогхон шийдээд хальж одно
Ирэх өдөр хоногууд өнгөрч одно
Ээжийн загсаасан өрөм шиг шаргал саран
Энгэр тойрмын хоромсогтой сум шиг хэдэн зэгсэнд хононо
Эргийн хайргаа зөөлөн зөөлөн илбэж
Эртний домгоо Хэрлэн мөрөн минь шивнэнэ
Чинагш юм бүхэн улирч одно
Цасан ширхэгэүүд одны гялгараас чимхэж одно
Чамайг гэсэн хайр минь цагийн эрхээр бүдгэрч одно
Чинагш юм бүхэн улирч одно
Monday, September 24, 2007
Amsax estoi jargalaa tsagaas ert xvrtlee.
Amar amgalan nuguu ertunts
Ayaar ayaarxan duudaad baix bolloo.
Munx busiin tuxai bvx nuutsiig
Yund chi nuuj chadsangui we?
Tsetseg bvgdiin vner yaldam delbee
Chinii vezsgeleng martan gej sanashgui
Tsen tsengiin nartia bvleen boroo
Chinii nulimsiig daxiad xezee ch nuxushgui
Od odnii duug sonsox durtai baisan
Olon saixan oxidod chini bi durlasan
Orog saaral vvlend ch bi xairtai baisan shvv.
Sirxeg uwsuur cini ishig tejeesendee jargaltai
Shumuul yalaanaas chin tsusaa xaramlasan l nvgeltei
Etseslexed mini uws nogoo urgana, gewch
Exleed luuli sharalj, xojim n tsetseg l urgana shvv
Amar amgalam nuguu ertunts
Ayaar ayarxan duudaad baix bolloo.
Xairlaj durlaj yawsan buvgdeesee
Xagatsna gexed nulims bvrxeed baina.