Tuesday, March 13, 2012
Monday, March 12, 2012
Wednesday, April 28, 2010
Их хүлээлтийн төгсгөл
Чамайг хүлээж суухад минь
Чанд хүлээс бүгдийг ороолно
Үхлийг хүсээгүй болохоос зовж үзсэн
Өрлөг Боорчи шиг хэн нэгэн хүлээнэ
Намайг хүлээж суухад чинь
Нар зүв зүгээр мандаж жаргана
Намираа хурын шиврээ шиг
Намуухан, зоримогхон бичээс чамд хүрнэ
Түүнийг хүлээж суухад
Төгөлдөр гоо үзэсгэлэн санагдана
Өөрийн минь хувь заяа дэргэд нь үнэтэй
Үхэл бас амьдын он жилүүд аргадна
Чамайг, намайг хоёуланг нь хүлээж суухад
Чанх дээр гурван од зэрэгцэнэ
Чинийх, минийх, нөгөөх нь мөрөөдлийнх
/Чив чимээгүй саран жүнзэн дотроос мэндчилнэ/
Чанд хүлээс бүгдийг ороолно
Үхлийг хүсээгүй болохоос зовж үзсэн
Өрлөг Боорчи шиг хэн нэгэн хүлээнэ
Намайг хүлээж суухад чинь
Нар зүв зүгээр мандаж жаргана
Намираа хурын шиврээ шиг
Намуухан, зоримогхон бичээс чамд хүрнэ
Түүнийг хүлээж суухад
Төгөлдөр гоо үзэсгэлэн санагдана
Өөрийн минь хувь заяа дэргэд нь үнэтэй
Үхэл бас амьдын он жилүүд аргадна
Чамайг, намайг хоёуланг нь хүлээж суухад
Чанх дээр гурван од зэрэгцэнэ
Чинийх, минийх, нөгөөх нь мөрөөдлийнх
/Чив чимээгүй саран жүнзэн дотроос мэндчилнэ/
Friday, January 1, 2010
Сайхан сайхан охид узэгдээд байдаг болов
Сайхан сайхан охид узэгдээд байдаг болов
Сар гарахын алдад санагдаад байдаг болов
Лаа шиг гоолиг бие нь гэрэлтэн харагдаад
Лавай шиг цагаан шудээ гайхуулж инээмсэглээд
Сормуусаа ергеж харахад нь эрвээхэй нисэх шиг болоод
Солонго татсан зуг руу сэмхэн харц алдуураад
Ойртоод очихын алдад гереес шиг хулжаад
Холдоод явчих гэхээр хойноос инээд алдаад
Ороо морь шиг омголон охид узэгдэх болов
Он енгерех тусам охид гоо болов.
Сайхан сайхан охид узэгдээд байдаг болов
Сар гарахын алдад санагдаад байдаг болов.
Сар гарахын алдад санагдаад байдаг болов
Лаа шиг гоолиг бие нь гэрэлтэн харагдаад
Лавай шиг цагаан шудээ гайхуулж инээмсэглээд
Сормуусаа ергеж харахад нь эрвээхэй нисэх шиг болоод
Солонго татсан зуг руу сэмхэн харц алдуураад
Ойртоод очихын алдад гереес шиг хулжаад
Холдоод явчих гэхээр хойноос инээд алдаад
Ороо морь шиг омголон охид узэгдэх болов
Он енгерех тусам охид гоо болов.
Сайхан сайхан охид узэгдээд байдаг болов
Сар гарахын алдад санагдаад байдаг болов.
Thursday, June 11, 2009
Өөрийн минь цогцсыг
Үргэлжид салхи нижигнэн байх
Өндөр уулын сүүдэр тал оршуулаарай
Намайг тийм ч гүнд бус оршуулсан нь газар хөлдүү байсанд л болов уу. Бүгдээр намайг мартсан ч би ургаж буй өвс ногоо хийгээд усны нэгээхэн дусалд багтсан наран сарны тусгал, шувуудын жиргээнийг ч сонсож байна. Гагцхүү нэгэн гайхалтай нь намайг хөдөөлүүлсэн мянганы өмнөх явдал өнөө яагаад үргэлжилнэ вэ?
Ургаа моддын шуугиангүйд
Шатсан модод шаналдаг
Үргэлжид би бодол болж үл чадна. Намайг хөдөөлүүлсний дараа дөчин ес хоногийн туршид ойр дотныхоо бүх хүмүүсийг би шинээр нээсэн.
Хэрэн хэсэж одлоо ч
Эхлэл өөрөө эцэслэл байдаг
Шарил дээгүүр минь эргэлдэж байдаг бодолд дарагдсан бор нүд нь аль нэгнээс цочин дайжсан, алжааж ядарсан хэдий боловч бүгдийн тухай тоомжиргүй өгүүлэх нь амьдын амьдралаас аль хэдийний уйджээ.
Зэгсний шуугих чимээ
Жирийн биш ээ...
Амьсгалынх нь тоо гүйцжээ гэж хэн нэгэн хэлсэн санагдана. Гариг ертөнцийн маань амьсгал зогсоогүй атал мөхөж үрэгдэнэ гэдэг өнгөцхөн ойлголт гэдгийг хэн ч санасангүй. Орчлон наран хийгээд нэр үл мэдэгдэгч нэлмэгэр гаригийн бие биенээ түлхэж татахад нь, агших сунах болоод аль нэгэн зүгт ханарахад нь амьтны хувиар миний амьсгалын хэмжээ өөрчлөгдсөн билээ. Энэ маань доргион байсан, дохиолол байсан гэдгийг хэн ч санасангүй юм болов уу.
Шувуу өт хорхойн дунд ч
Шулмын сэтгэл байдгийг
Амьдрал руу буцаасан
Хэзээ болохыг нь огт санахгүй байна. Оюун санаа минь надаас өндөр настай биеийг хүлэглэн нэгэнтээ ирэхдээ огтоос гэрэл гаргадаггүйсарыг хүмүүн бид Раахад идүүлсэн гэж ярьсан билээ. Буруу бүхэн маань бусадтай хамтарч намайг боомилжээ гэж би бодсон боловч оюун санаа минь намайг дуугарахгүй байхыг аминчирхан гуйсан юм аа. Тэгээд ч би цэцгийн үндэс болсон.
Ургах бүгд минь
Шодгорхон гэзэг болж
Унжаа удны
Мөчир болж
Мовь цэцгийн дэлбээ болж
Мойл жимсний яс болсон
Тэгээд ч би сүүлчийн шулам хийгээд эрхэсийн мэргэдэд учраа өгүүлэн газар доорхи харанхуйн гэрэлт судсыг барих боллоо.
1992 он.
Тэнгэрийн одод газарт нууралвуу, гэлтэй
Тэр өглөөний мөнгөн шүүдэрт цагаар
Уулс уулсууд үзүүр нийлүүлж шигтгэсэн усны охь, дарсан булгийн тархин дээр
Би анх чамайгаа харсан!
Жигүүрт богширго нойрноос салаагүй цурам цагт
Жил жилийн намарт ховор тохиох цалин мөнгөн өглөө
Дүнсгэр хевчөөс эхэлж дуугарсан хөхөөний дуу сонсогдоогүй байхад
Дүгрэг сарны мэлмий бие, тэнгэртээ уусаагүй байхад
Би анх чамайгаа харсан!
Өвс ногоог сэрээхгүй гэсэн шиг өлмийлж гишгээд
Өөрийг минь хараагүй болохоор энгэр задгайлж
Сайхан үсэндээ усан сондор хүйтэн булгаас зүүхэд чинь
Саруул өглөө дуусашгүй эхэлж, хөхөө донгодсоон!
Үлгэрийн дагина шиг гоо төрсөн цогцсоороо
Үүрийн цолмон та хоёр тэнгэр газартаа хосгүй еэ!
Санааны орчлонд анхны хайрыг авчирсан
Саруул талын тэр нэгэн үүрийг мартахын учиргүй еэ!
Тэр өглөөний мөнгөн шүүдэрт цагаар
Уулс уулсууд үзүүр нийлүүлж шигтгэсэн усны охь, дарсан булгийн тархин дээр
Би анх чамайгаа харсан!
Жигүүрт богширго нойрноос салаагүй цурам цагт
Жил жилийн намарт ховор тохиох цалин мөнгөн өглөө
Дүнсгэр хевчөөс эхэлж дуугарсан хөхөөний дуу сонсогдоогүй байхад
Дүгрэг сарны мэлмий бие, тэнгэртээ уусаагүй байхад
Би анх чамайгаа харсан!
Өвс ногоог сэрээхгүй гэсэн шиг өлмийлж гишгээд
Өөрийг минь хараагүй болохоор энгэр задгайлж
Сайхан үсэндээ усан сондор хүйтэн булгаас зүүхэд чинь
Саруул өглөө дуусашгүй эхэлж, хөхөө донгодсоон!
Үлгэрийн дагина шиг гоо төрсөн цогцсоороо
Үүрийн цолмон та хоёр тэнгэр газартаа хосгүй еэ!
Санааны орчлонд анхны хайрыг авчирсан
Саруул талын тэр нэгэн үүрийг мартахын учиргүй еэ!
Thursday, October 23, 2008
Ж.БОЛД-ЭРДЭНЭ /1965-1998/
Лев Гумилёвтой уулзсан минь
Тэр єдєр би байрандаа ном уншаад хэвтэж байлаа.
Єглєєхєн орсон борооны vнэр газраас єндийж, нээлттэй бvгдэд нэвчих гэсэн адилаар галт борын vнэртэй сvлэлдэн нэн таатай. Цонхны цаана дууч гургалдай уянгалан жиргэж, хажуугийн пивоны мухлагаас хэн нэгний хараал хэлэх сонсогдоно. Гэнэт хаалга хvчтэй дэлдэж, Батсайхан маань орж ирээд ихэд догдлонгуйгаар “Бушуухан хувцаслаарай, яг цаг хагасын дараа Лев Гумилёв гэртээ хvлээж байя гэсэн” хэмээн хэллээ. Бид хоёр тун яаран очсон сон. Намбалаг сайхан авгай хаалга тайлж, орохыг урилаа. Тохь муутай єрєєнvvд ундуй сундуй нь vзтэл нvvдлийн шинжтэй. Авгай єєрийгєє Наталья Викторовна хэмээн танилцуулаад баахан зовонгуйгаар:
-Бид нvvж байна. Байраа сольж байгаа юм л даа гэж тайлбарлав. Лев Николаевич утсаар ярингаа биднийг “суу” гэж дохисон бєгєєд ярилцахыг сонсохул хэн нэгэн лекц уншуулахаар урихад нь татгалзаж:
-Миний бие муу байна. Тэгээд ч зав муутай… хэмээгээд уучлалт гуйж байв. Дараа нь бидэнтэй мэндлээд эхнэртээ хандаж “Бас л нэг чалчигч” хэмээх нь илт цааргалсан шинжтэй бєгєєд бидэнд хандаж хэлэх ч шиг санагдсан билээ. Бид цай ууцгаалаа.
Гав гинжтэй хvмvvсийг гайтуулан хорьж
Гаднаас нь бэхэлсэн бєх тvгжээтэй
Бараалж харласан нvхэн шоронд
Баривчлагдсан тэдний тарчлахыг vзвэл
Уул гvвээ ч хотолзон атирч
Ус мєрєн ч тасалдан ширгэх байлгvй
Оросын нэрт яруу найрагч Анна Ахматовагийн бичсэн энэхvv алдарт мєрvvдийг мэдэхгvй хvн ховор биз ээ. “Ёжовын харгислалын аймшигт жилvvдэд би арван долоон сарын туршид Ленинградад шоронгийн хаалга сахиж, эргэлт оруулах дараалалд зогссон юм” гэж их яруу найрагч бичжээ. Ээжийгээ ийн эргэлтийн дараалалд зогсоосон зовлонт ганц vр нь эдvгээ бидний ємнє сууж байлаа.
Тvvх, газарзvйн ухааны доктор Лев Николаевич Гумилёв бол монголчуудын дунд vлэмж нэрд гарсан хvн бєгєєд харин тэр vед тєдийлєн их уншигдаагvй байсан юм. “Нева” сэтгvvлд хэвлэгдсэн “Цэцэлсэн шаштир”-ыг манай нэрт орчуулагч, vндэсний сэхээтэн Готовын Аким орчуулсныг нь ч бид тэгэхэд мэдээгvй байсан билээ. Яриа маань мєнєєх л “Нева” сэтгvvлийг тойрсон сон.
Удам угсаагаараа бахархъя гэхvл, ёстой л “Оросын бахархал” болсон гэр бvлд энэ хvн мэндэлжээ. Эцэг Николай Гумилёв нь удмын сэхээтэн, яруу найрагч, онолч, газар зvйч, нэртэй жуулчин байлаа. Хаант Оросын офицер хувцастай аавынх нь зураг хананд єлгєєтэй. Энэ хєргийг Наталья Викторовна бvтээжээ. Лев Николаевич манайхны нийтээр “пvvшиг” хэмээн нэрлэдэг тамхийг тасралтгvй татаж заншсан нэгэн ажээ. Тийм ч єндєр бус лагсдуу биетэй, нvдний нь зовхи унжсан, буурал эрдэмтнийг бид бахархан сонсож, ярьсныг нь тэмдэглэн суухад энэ их хvн зєвхєн монголчуудад хайртай элэгтэйдээ ч биш, гагцхvv vнэний тєлєє нугаршгvй зогсож чадсандаа л хэлмэгдсэн, ямар ч алхаар балбахад муруйгаагvй ган хадаас мэт санагдаж билээ. Цєллєг, шоронгийн хатуу хєтvv насных нь талыг авч одсон ч, энэхvv ган мэт эрийн аугаа их сэтгэлийг эмтэлж ч чадсангvй дээ гэж бодогдов.
Yхэж нэг амарлаа гэж
Yнэн сэтгэлээсээ, єєд бологсод баярлана
Олон шоронгийн сvрд дарагдаад
Орхигдсон балгас шиг Ленинград дvнсийнэ
Аймшигт хэлмэгдлийн, дарангуйллын жилvvд… Олон сая хvн энэ жилvvдэд хэлмэгдсэн юм. Золгvй хvv эцгийнхээ, эхийнхээ ємнєєс буруутан болох ёстой байжээ. Хувьсгалын дараа эцэг нь офицеруудын хэрэг гэгчид холбогдон буудуулжээ. Зєвлєлт засаг эцгийг нь буудаад дууссангvй, хvvг нь эцгийнх нь ємнєєс хорьсон байна.
Дєлгєєн Дон намуухан мяралзах шєнє
Дvгрэг сар цонхоор манайх руу шагайв
Хэлтгий тоорцогтой хээнцэр залуу болчихоод
Хэрзийсэн сvг шиг намайг vзээд цочив
Євчтэй зовсон нэг эхнэр байна аа, би
Єнчирч ядарсан эх хvн юм шvv, би
Эр минь шоронд, хvv минь шоронд
Энэрэл буян vйлдээрэй сар минь гэлээ би
Тэр жилvvдэд Анна Ахматова ийн залбирч байжээ.
-Танай манай ард тvмэн адилхан зовлонг туулсан юм шvv. Зовлон хvнийг ойртуулж нєхєрлvvлдэг юм. Гэхдээ Монгол шиг тvvх нь хэлмэгдсэн ард тvмэн vгvй биз ээ. Тvvхийн мандал бадралын алтан vеэ хараар будчихаад, vгvйрэл, сvйрлийн жилvvдээ алтаар бvрэх санаатай тийм чиг ухаантай ард тvмэн биш дэг ээ… гээд инээмсэглэв.
-Цус муудах гэдэг л энэ дээ. Монголчууд дэлхийн тvvхийн ясыг тулсан ард тvмнvvдээс vлэмж гавъяатай нь юм шvv. Чингис хааны байгуулсан Монгол Улсын тvvхийг мушгин гуйвуулснаас эдvгээ хvртэлх олонхи хvмvvст буруу тєсєєллийг єгч чаджээ. Яахлаараа ингэх болсныг би ерєєсєє ойлгодоггvй юм. Ямар ч байсан манай Оросууд энэ талд онцгой их хvчин зvтгэсэн улс. Баатарлаг гvрний тvvхэнд 200 гаруй жилийн турш толбо vлдээсэн учраас…ичсэн хvн ална гэдгэрхvv л юм уу даа. Бидний онолын их эцэг маань /К.Маркс/ “Тэд явсан газар бvрээ ээрэм цєл болгож, єн vржилт нутаг, хvн суусан тосгон сууринг ч vнсэн товрог болгож байлаа” гэж ч хэлсэн. Герман, романууд яагаад монголчуудыг, Чингис хааныг бусдаас илvvгээр vзэн яддаг юм, бvv мэд дээ. Дээрх vгээр бол монголчууд ердєє л салж бутарсан 700 мянга орчим хvнтэй байсан. Чингис хаан хэрэйд, найман, татаар, мэргидийг нэгтгэсний дараа ердєє л сая гаруйхан хvн амтай байсан. Тэгэхэд Хятад 80 сая, Хорезм улс 20 сая, Дорнод Орос гэхэд л ес орчим сая хvнтэй байсан юм. Одоо бол хятадууд л нэг зvг хєдєлбєл царцаахайн нvvдэл шиг юм болж мэднэ дээ… гээд зальжингуйгаар инээмсэглэв.
Тэрээр ихэд ёжтой ярих бєгєєд бидний зvг инээмсэглэн нэлээдгvй сонжин харах ажээ.
-К.Марксын vг гэхдээ зєвхєн “Оросын дипломатын нууц” гэдэг номонд л байдаг юм шvv. Танайхан ч аль эрт ишлэл болгож аваад улсынхаа тvvхийн номонд оруулсан байна билээ. Та нар ч тvvгээр нь хvмvvжсэн улс. Надтай нийлж ийм юм яривал эсэргvv болно шvv” гээд хєхvvнээр инээв.
-Танай манай vзэл сурталд таардаггvй, vндэсний vзэл гэдэг нэг их том дайсан байсан юм аа. Yндэсний vзэл хэрэгтэй юм шvv. Yндэсний vзэл бол том ард тvмэнд бусдыг дарангуйлах зэвсэг, бага ард тvмэнд бусдаас хамгаалах цайз хэрэм болдог юм. Монголчуудын хувьд цайз хэрэм юу юунаас нь чухал хэрэгтэй болж байна даа… гэж их эрдэмтэн хэлсэн юм.
-Би орос хvн. Єєрийн ард тvмэн, тvvхэндээ ч хайртай. Гэлээ ч vнэн бол vнэн л байдаг. Ямар ч ард тvмнийг дэлхийн тvvхэнд тєр улс байгуулж явсан тvvх оролцоогоор нь, vндэсний бичиг vсэгтэй болсноор нь, хvн тєрєлхтєнд тєрvvлж єгсєн суут хvvхдvvд, бvтээл туурвилаар нь тєлєєлvvлж авч vздэг юм. Зvтгэснээрээ л болгож байна. “Игорийн хорооны тvvх”-ийг IX-X зуунд биш, чухамдаа Монголын нєлєєнд орсноос хойш XIV-XV зууны vед зохиосон юм шvv. Ганцхан баримтаар л ярихад, уг зохиолд сумны vзvvрт хор шингээж харвасан тухай бичжээ. Yvнийг зєвхєн Донын эвенк ногайчууд, монголчууд л мэддэг байсан. “Нууц товчоо”-нд энэ тухай бичсэн байдаг. Оросууд vvнийг монголчуудаас мэдсэн юм. Эртний тvvхэн уран зохиолтой ард тvмэн болох гэж энэ дээ… Москваг монголчууд хэд хэдэн удаа эзэлсэн нь vнэн ч эвдэж бусниулаагvй юм шvv. Москваг польшууд л эвдэн бусниулж байсан, бас энэ хотыг галдан шатаасан Наполеон монгол хvн байгаагvйг бvгд мэднэ. Монголчууд Герман, Литва, Шведийн довтолгооноос Оросыг хамгаалж байсан юм… хэмээн олныг ярьсан билээ.
Ийн ярилцсаны эцэст бидний санаа зовниж, их эрдэмтний цагаас vрсэндээ уучлалт гуйн явахыг завдвал:
-Та нар чинь яагаа вэ, жаахан суу л даа… гэснээр бид хоёр цаг хагас хэртэй ярилцсан билээ. Наталья Викторовна “Манай Лев та хоёрт их л сайхан зан гаргалаа даа” хэмээхvл “Энэ хоёр монгол залуу чалчигч нар биш байна. Тэр чалчигчид ихэд хэцvv байдаг юм” хэмээгээд нєхєрсгєєр инээлээ.
-За, залуус минь, та нар намайг байцааж дууссан ахул би одоо асууя… хэмээгээд Монголын тухай нэлээд сонирхож билээ. Монголд очих уу хэмээн биднийг асуухад:
-Мэдэхгvй юм. Мєрєєддєг л байсан. Намайг урьж байсангvй дээ. Академич Майскийг урьсан нь дээр байсан биз… гэж тунирхангуй хэлсэн сэн.
-Монголчуудтай нєхєрлєж л явсан. Ц.Дамдинсvрэнг сайн мэднэ. Эхнэртэй нь нэг газар ажиллаж байлаа. Хvн муутайхан л хvн. Харин Ринченгийн тухайд бол гайхамшигтай хvн. Тэр хvн бол зєвхєн Монголоор бус, дэлхийгээр овоглох ёстой санагддаг. Майдар гэж нэг их єлссєн дарга эрдэмтэн манайхаар дайраад л гарсан. Нэг номыг минь авч яваад сураггvй болох шив дээ… гэхчилэн ярьж билээ. Би хожим энэ тухайд нь Майдар гуайд дурссан билээ.
Лев Николаевичийг тэр цагаас хойш монголчууд хайрлаж хvндлэн, урьж залсан л байх. Гэвч тэрээр манайд ирээгvй л байна. Юутай ч атугай тэр цагийн Ленинградын монголчууд буюу консулын газрынхан: Бадмаанямбуу, Пунцагдаш, Энэбиш нар энэ хvнд сэтгэл гарган хандаж “Мандухай цэцэн” киног vзvvлж, сэтгэлийг нь засаж байсныг мэдэх юм. МОНЦАМЭ агентлагийн гэрэл зургийн самбарт их эрдэмтний зургийг анх удаа миний найз Ц.Батзоригийн авснаар тавьсныг vзээд баярлаж билээ. Ийн би их эрдэмтнийд єнгєрєєсєн хоёр цаг хагасыг санан, 1989 оны хаврын тэр єдрийг бахархан дурсахдаа, ярилцах зуураа єєрийн хийсэн таталбар зургийн дээр их эрдэмтний єєрийн нь бичсэн дурсгалын vгийн хамтаар уншигчиддаа єргєвэй.
1992.5.30
Лев Гумилёвтой уулзсан минь
Тэр єдєр би байрандаа ном уншаад хэвтэж байлаа.
Єглєєхєн орсон борооны vнэр газраас єндийж, нээлттэй бvгдэд нэвчих гэсэн адилаар галт борын vнэртэй сvлэлдэн нэн таатай. Цонхны цаана дууч гургалдай уянгалан жиргэж, хажуугийн пивоны мухлагаас хэн нэгний хараал хэлэх сонсогдоно. Гэнэт хаалга хvчтэй дэлдэж, Батсайхан маань орж ирээд ихэд догдлонгуйгаар “Бушуухан хувцаслаарай, яг цаг хагасын дараа Лев Гумилёв гэртээ хvлээж байя гэсэн” хэмээн хэллээ. Бид хоёр тун яаран очсон сон. Намбалаг сайхан авгай хаалга тайлж, орохыг урилаа. Тохь муутай єрєєнvvд ундуй сундуй нь vзтэл нvvдлийн шинжтэй. Авгай єєрийгєє Наталья Викторовна хэмээн танилцуулаад баахан зовонгуйгаар:
-Бид нvvж байна. Байраа сольж байгаа юм л даа гэж тайлбарлав. Лев Николаевич утсаар ярингаа биднийг “суу” гэж дохисон бєгєєд ярилцахыг сонсохул хэн нэгэн лекц уншуулахаар урихад нь татгалзаж:
-Миний бие муу байна. Тэгээд ч зав муутай… хэмээгээд уучлалт гуйж байв. Дараа нь бидэнтэй мэндлээд эхнэртээ хандаж “Бас л нэг чалчигч” хэмээх нь илт цааргалсан шинжтэй бєгєєд бидэнд хандаж хэлэх ч шиг санагдсан билээ. Бид цай ууцгаалаа.
Гав гинжтэй хvмvvсийг гайтуулан хорьж
Гаднаас нь бэхэлсэн бєх тvгжээтэй
Бараалж харласан нvхэн шоронд
Баривчлагдсан тэдний тарчлахыг vзвэл
Уул гvвээ ч хотолзон атирч
Ус мєрєн ч тасалдан ширгэх байлгvй
Оросын нэрт яруу найрагч Анна Ахматовагийн бичсэн энэхvv алдарт мєрvvдийг мэдэхгvй хvн ховор биз ээ. “Ёжовын харгислалын аймшигт жилvvдэд би арван долоон сарын туршид Ленинградад шоронгийн хаалга сахиж, эргэлт оруулах дараалалд зогссон юм” гэж их яруу найрагч бичжээ. Ээжийгээ ийн эргэлтийн дараалалд зогсоосон зовлонт ганц vр нь эдvгээ бидний ємнє сууж байлаа.
Тvvх, газарзvйн ухааны доктор Лев Николаевич Гумилёв бол монголчуудын дунд vлэмж нэрд гарсан хvн бєгєєд харин тэр vед тєдийлєн их уншигдаагvй байсан юм. “Нева” сэтгvvлд хэвлэгдсэн “Цэцэлсэн шаштир”-ыг манай нэрт орчуулагч, vндэсний сэхээтэн Готовын Аким орчуулсныг нь ч бид тэгэхэд мэдээгvй байсан билээ. Яриа маань мєнєєх л “Нева” сэтгvvлийг тойрсон сон.
Удам угсаагаараа бахархъя гэхvл, ёстой л “Оросын бахархал” болсон гэр бvлд энэ хvн мэндэлжээ. Эцэг Николай Гумилёв нь удмын сэхээтэн, яруу найрагч, онолч, газар зvйч, нэртэй жуулчин байлаа. Хаант Оросын офицер хувцастай аавынх нь зураг хананд єлгєєтэй. Энэ хєргийг Наталья Викторовна бvтээжээ. Лев Николаевич манайхны нийтээр “пvvшиг” хэмээн нэрлэдэг тамхийг тасралтгvй татаж заншсан нэгэн ажээ. Тийм ч єндєр бус лагсдуу биетэй, нvдний нь зовхи унжсан, буурал эрдэмтнийг бид бахархан сонсож, ярьсныг нь тэмдэглэн суухад энэ их хvн зєвхєн монголчуудад хайртай элэгтэйдээ ч биш, гагцхvv vнэний тєлєє нугаршгvй зогсож чадсандаа л хэлмэгдсэн, ямар ч алхаар балбахад муруйгаагvй ган хадаас мэт санагдаж билээ. Цєллєг, шоронгийн хатуу хєтvv насных нь талыг авч одсон ч, энэхvv ган мэт эрийн аугаа их сэтгэлийг эмтэлж ч чадсангvй дээ гэж бодогдов.
Yхэж нэг амарлаа гэж
Yнэн сэтгэлээсээ, єєд бологсод баярлана
Олон шоронгийн сvрд дарагдаад
Орхигдсон балгас шиг Ленинград дvнсийнэ
Аймшигт хэлмэгдлийн, дарангуйллын жилvvд… Олон сая хvн энэ жилvvдэд хэлмэгдсэн юм. Золгvй хvv эцгийнхээ, эхийнхээ ємнєєс буруутан болох ёстой байжээ. Хувьсгалын дараа эцэг нь офицеруудын хэрэг гэгчид холбогдон буудуулжээ. Зєвлєлт засаг эцгийг нь буудаад дууссангvй, хvvг нь эцгийнх нь ємнєєс хорьсон байна.
Дєлгєєн Дон намуухан мяралзах шєнє
Дvгрэг сар цонхоор манайх руу шагайв
Хэлтгий тоорцогтой хээнцэр залуу болчихоод
Хэрзийсэн сvг шиг намайг vзээд цочив
Євчтэй зовсон нэг эхнэр байна аа, би
Єнчирч ядарсан эх хvн юм шvv, би
Эр минь шоронд, хvv минь шоронд
Энэрэл буян vйлдээрэй сар минь гэлээ би
Тэр жилvvдэд Анна Ахматова ийн залбирч байжээ.
-Танай манай ард тvмэн адилхан зовлонг туулсан юм шvv. Зовлон хvнийг ойртуулж нєхєрлvvлдэг юм. Гэхдээ Монгол шиг тvvх нь хэлмэгдсэн ард тvмэн vгvй биз ээ. Тvvхийн мандал бадралын алтан vеэ хараар будчихаад, vгvйрэл, сvйрлийн жилvvдээ алтаар бvрэх санаатай тийм чиг ухаантай ард тvмэн биш дэг ээ… гээд инээмсэглэв.
-Цус муудах гэдэг л энэ дээ. Монголчууд дэлхийн тvvхийн ясыг тулсан ард тvмнvvдээс vлэмж гавъяатай нь юм шvv. Чингис хааны байгуулсан Монгол Улсын тvvхийг мушгин гуйвуулснаас эдvгээ хvртэлх олонхи хvмvvст буруу тєсєєллийг єгч чаджээ. Яахлаараа ингэх болсныг би ерєєсєє ойлгодоггvй юм. Ямар ч байсан манай Оросууд энэ талд онцгой их хvчин зvтгэсэн улс. Баатарлаг гvрний тvvхэнд 200 гаруй жилийн турш толбо vлдээсэн учраас…ичсэн хvн ална гэдгэрхvv л юм уу даа. Бидний онолын их эцэг маань /К.Маркс/ “Тэд явсан газар бvрээ ээрэм цєл болгож, єн vржилт нутаг, хvн суусан тосгон сууринг ч vнсэн товрог болгож байлаа” гэж ч хэлсэн. Герман, романууд яагаад монголчуудыг, Чингис хааныг бусдаас илvvгээр vзэн яддаг юм, бvv мэд дээ. Дээрх vгээр бол монголчууд ердєє л салж бутарсан 700 мянга орчим хvнтэй байсан. Чингис хаан хэрэйд, найман, татаар, мэргидийг нэгтгэсний дараа ердєє л сая гаруйхан хvн амтай байсан. Тэгэхэд Хятад 80 сая, Хорезм улс 20 сая, Дорнод Орос гэхэд л ес орчим сая хvнтэй байсан юм. Одоо бол хятадууд л нэг зvг хєдєлбєл царцаахайн нvvдэл шиг юм болж мэднэ дээ… гээд зальжингуйгаар инээмсэглэв.
Тэрээр ихэд ёжтой ярих бєгєєд бидний зvг инээмсэглэн нэлээдгvй сонжин харах ажээ.
-К.Марксын vг гэхдээ зєвхєн “Оросын дипломатын нууц” гэдэг номонд л байдаг юм шvv. Танайхан ч аль эрт ишлэл болгож аваад улсынхаа тvvхийн номонд оруулсан байна билээ. Та нар ч тvvгээр нь хvмvvжсэн улс. Надтай нийлж ийм юм яривал эсэргvv болно шvv” гээд хєхvvнээр инээв.
-Танай манай vзэл сурталд таардаггvй, vндэсний vзэл гэдэг нэг их том дайсан байсан юм аа. Yндэсний vзэл хэрэгтэй юм шvv. Yндэсний vзэл бол том ард тvмэнд бусдыг дарангуйлах зэвсэг, бага ард тvмэнд бусдаас хамгаалах цайз хэрэм болдог юм. Монголчуудын хувьд цайз хэрэм юу юунаас нь чухал хэрэгтэй болж байна даа… гэж их эрдэмтэн хэлсэн юм.
-Би орос хvн. Єєрийн ард тvмэн, тvvхэндээ ч хайртай. Гэлээ ч vнэн бол vнэн л байдаг. Ямар ч ард тvмнийг дэлхийн тvvхэнд тєр улс байгуулж явсан тvvх оролцоогоор нь, vндэсний бичиг vсэгтэй болсноор нь, хvн тєрєлхтєнд тєрvvлж єгсєн суут хvvхдvvд, бvтээл туурвилаар нь тєлєєлvvлж авч vздэг юм. Зvтгэснээрээ л болгож байна. “Игорийн хорооны тvvх”-ийг IX-X зуунд биш, чухамдаа Монголын нєлєєнд орсноос хойш XIV-XV зууны vед зохиосон юм шvv. Ганцхан баримтаар л ярихад, уг зохиолд сумны vзvvрт хор шингээж харвасан тухай бичжээ. Yvнийг зєвхєн Донын эвенк ногайчууд, монголчууд л мэддэг байсан. “Нууц товчоо”-нд энэ тухай бичсэн байдаг. Оросууд vvнийг монголчуудаас мэдсэн юм. Эртний тvvхэн уран зохиолтой ард тvмэн болох гэж энэ дээ… Москваг монголчууд хэд хэдэн удаа эзэлсэн нь vнэн ч эвдэж бусниулаагvй юм шvv. Москваг польшууд л эвдэн бусниулж байсан, бас энэ хотыг галдан шатаасан Наполеон монгол хvн байгаагvйг бvгд мэднэ. Монголчууд Герман, Литва, Шведийн довтолгооноос Оросыг хамгаалж байсан юм… хэмээн олныг ярьсан билээ.
Ийн ярилцсаны эцэст бидний санаа зовниж, их эрдэмтний цагаас vрсэндээ уучлалт гуйн явахыг завдвал:
-Та нар чинь яагаа вэ, жаахан суу л даа… гэснээр бид хоёр цаг хагас хэртэй ярилцсан билээ. Наталья Викторовна “Манай Лев та хоёрт их л сайхан зан гаргалаа даа” хэмээхvл “Энэ хоёр монгол залуу чалчигч нар биш байна. Тэр чалчигчид ихэд хэцvv байдаг юм” хэмээгээд нєхєрсгєєр инээлээ.
-За, залуус минь, та нар намайг байцааж дууссан ахул би одоо асууя… хэмээгээд Монголын тухай нэлээд сонирхож билээ. Монголд очих уу хэмээн биднийг асуухад:
-Мэдэхгvй юм. Мєрєєддєг л байсан. Намайг урьж байсангvй дээ. Академич Майскийг урьсан нь дээр байсан биз… гэж тунирхангуй хэлсэн сэн.
-Монголчуудтай нєхєрлєж л явсан. Ц.Дамдинсvрэнг сайн мэднэ. Эхнэртэй нь нэг газар ажиллаж байлаа. Хvн муутайхан л хvн. Харин Ринченгийн тухайд бол гайхамшигтай хvн. Тэр хvн бол зєвхєн Монголоор бус, дэлхийгээр овоглох ёстой санагддаг. Майдар гэж нэг их єлссєн дарга эрдэмтэн манайхаар дайраад л гарсан. Нэг номыг минь авч яваад сураггvй болох шив дээ… гэхчилэн ярьж билээ. Би хожим энэ тухайд нь Майдар гуайд дурссан билээ.
Лев Николаевичийг тэр цагаас хойш монголчууд хайрлаж хvндлэн, урьж залсан л байх. Гэвч тэрээр манайд ирээгvй л байна. Юутай ч атугай тэр цагийн Ленинградын монголчууд буюу консулын газрынхан: Бадмаанямбуу, Пунцагдаш, Энэбиш нар энэ хvнд сэтгэл гарган хандаж “Мандухай цэцэн” киног vзvvлж, сэтгэлийг нь засаж байсныг мэдэх юм. МОНЦАМЭ агентлагийн гэрэл зургийн самбарт их эрдэмтний зургийг анх удаа миний найз Ц.Батзоригийн авснаар тавьсныг vзээд баярлаж билээ. Ийн би их эрдэмтнийд єнгєрєєсєн хоёр цаг хагасыг санан, 1989 оны хаврын тэр єдрийг бахархан дурсахдаа, ярилцах зуураа єєрийн хийсэн таталбар зургийн дээр их эрдэмтний єєрийн нь бичсэн дурсгалын vгийн хамтаар уншигчиддаа єргєвэй.
1992.5.30
Tuesday, October 21, 2008
Амьдрал чамд би хэтэрхий хайртай байснаас
Амьдрал чамд би хэтэрхий хайртай байснаас
Амсах ёстой жаргалаа цагаас эрт хүртлээ.
Амар амгалан нөгөө ертөнц
Аяар аяархан дуудаад байх боллоо.
Мөнх бусын тухай бүх нууцыг
Юунд чи нууж чадсангүй вэ?
Цэцэг бүгдийн үнэр ялдам дэлбээ
Чиний үзэсгэлэнг мартана гэж санашгүй
Цэн цэнгийн нартай бүлээн бороо
Чиний нулимсыг дахиад хэзээ ч нөхөшгүй
Од одны дууг сонсох дуртай байсан
Олон сайхан охидод чинь би дурласан
Орог саарал үүлэнд ч би хайртай байсан шүү.
Ширхэг өвсөөр чинь ишиг тэжээсэндээ жаргалтай
Шумуул ялаанаас чинь цусаа харамласан л нүгэлтэй
Эцэслэхэд минь өвс ногоо ургана, гэвч
Эхлээд лууль шарилж, хожим нь цэцэг л ургана шүү
Амар амгалам нөгөө ертөнц
Аяар аярхан дуудаад байх боллоо.
Хайрлаж дурлаж явсан бүгдээсээ
Хагацна гэхэд нулимс бүрхээд байна.
Амьдрал чамд би хэтэрхий хайртай байснаас
Амсах ёстой жаргалаа цагаас эрт хүртлээ.
Амар амгалан нөгөө ертөнц
Аяар аяархан дуудаад байх боллоо.
Мөнх бусын тухай бүх нууцыг
Юунд чи нууж чадсангүй вэ?
Цэцэг бүгдийн үнэр ялдам дэлбээ
Чиний үзэсгэлэнг мартана гэж санашгүй
Цэн цэнгийн нартай бүлээн бороо
Чиний нулимсыг дахиад хэзээ ч нөхөшгүй
Од одны дууг сонсох дуртай байсан
Олон сайхан охидод чинь би дурласан
Орог саарал үүлэнд ч би хайртай байсан шүү.
Ширхэг өвсөөр чинь ишиг тэжээсэндээ жаргалтай
Шумуул ялаанаас чинь цусаа харамласан л нүгэлтэй
Эцэслэхэд минь өвс ногоо ургана, гэвч
Эхлээд лууль шарилж, хожим нь цэцэг л ургана шүү
Амар амгалам нөгөө ертөнц
Аяар аярхан дуудаад байх боллоо.
Хайрлаж дурлаж явсан бүгдээсээ
Хагацна гэхэд нулимс бүрхээд байна.
Thursday, October 16, 2008
Ойн төгөл, навчсын чимээ, усны хоржигноо
Ойн төгөл, навчсын чимээ, усны хоржигноо
Одоо та нар хэл яриагаа миний шүлгээр хэлнэ
Энэ төгөлд зуунаас ч урт эр зориг, үхлийн төгсгөл
Уянгын том хөгжим...
Утас нь тасарсан цэнхэр аялгуу намирч байсансан
Би тэр аялгууг хөндлөө
Чамайг, намайг хүлээж суухдаа
Чанх дээрх оддоо ажихдаа
Гэрэлт сарны туулай сэвхийг
Сэрэлт харцаар ажиж чадсангүй дээ
Олон, олон жилийн минь уйт дурсамж
Одоо чинийхээ өмнө дэлгэх цомог
Үгийн сүлжээ бол сэтгэлийн таавар
Өдгөө чамтай наадах шатрын өрөг
Чамтай өнгөрөөсөн он жилүүд
Чадал бяраа үзсэн хүний жилүүд
Зудлаад өнгөрсөн, тэгээд үрэгдсэн
Чи бидний золиосууд
Нохойд ачаа ачаад яах вэ
Намд гуньж, гуниад яах вэ
Гэрэлт сарны дор хуцалдаж явсан
Гэм нь тэгээд чинийх юм уу,
Минийх юм уу!
1998.09.14
Ойн төгөл, навчсын чимээ, усны хоржигноо
Одоо та нар хэл яриагаа миний шүлгээр хэлнэ
Энэ төгөлд зуунаас ч урт эр зориг, үхлийн төгсгөл
Уянгын том хөгжим...
Утас нь тасарсан цэнхэр аялгуу намирч байсансан
Би тэр аялгууг хөндлөө
Чамайг, намайг хүлээж суухдаа
Чанх дээрх оддоо ажихдаа
Гэрэлт сарны туулай сэвхийг
Сэрэлт харцаар ажиж чадсангүй дээ
Олон, олон жилийн минь уйт дурсамж
Одоо чинийхээ өмнө дэлгэх цомог
Үгийн сүлжээ бол сэтгэлийн таавар
Өдгөө чамтай наадах шатрын өрөг
Чамтай өнгөрөөсөн он жилүүд
Чадал бяраа үзсэн хүний жилүүд
Зудлаад өнгөрсөн, тэгээд үрэгдсэн
Чи бидний золиосууд
Нохойд ачаа ачаад яах вэ
Намд гуньж, гуниад яах вэ
Гэрэлт сарны дор хуцалдаж явсан
Гэм нь тэгээд чинийх юм уу,
Минийх юм уу!
1998.09.14
Subscribe to:
Posts (Atom)
